==የሀረላ ወግ==

ጸሓፊ፡ አፈንዲ ሙተቂ

----------

ከታችኛው አዋሽ አካባቢ ተነስታችሁ እስከ ጅጅጋ ድረስ በተዘረጋው መሬት ባሉት መንደሮች ውስጥ ስትጓዙ የጥንታዊ ግንባታ ፍርስራሾች በብዛት ያጋጥሟችኋል። የየመንደሮቹን ነዋሪዎች ስለግንባታዎቹ እንዲነግሯችሁ ብትጠይቋቸው “ሀረላ” የሚባል ጥንታዊ ነገድ መኖሪያዎች እንደነበሩ ያወጓችኋል። ስለዚያ ጥንታዊ ነገድ የበለጠ ማወቅ አምሯችሁ ወግ ቢጤ ብትጀምሩ ደግሞ በጣም የሚነሽጡ ወጎችን ያጫውቱአቸዋል፡፡ እስቲ የሀረላ ወጎችን በጥቂቱ ልጻፍላችሁ፡፡

*****     *****   *****

     የሀረላ ነገድ ሰዎች ቁመተ ረጃጅም ነበሩ፡፡ አንድ የ“ሀረላ” ሰው በቁመቱ የዘመናችንን ሰው ስድስት ጊዜ ያህል ይበልጠዋል፡፡ ግዝፈቱ ደግሞ ለከት የለውም። ትከሻው በጣም ሰፊ ነው። እጅግ በጣም ጠንካራ በመሆኑ ትልልቅ ቋጥኞችን በቀላሉ እየፈነቀለ ይወረውራል። ቤቱን የሚገነባውም ከተራራ ላይ ቋጥኝ እየፈነቀለ ነው። በሸለቆ ውስጥ የሚፈሱ ወንዞችን እየጠለፈ ሽቅብ እንዲፈሱ በማድረግ ውሃው ወደ እርሻው እንዲደርስ የሚያደርግበትን ብልሀት ተክኗል።

 

    የ“ሀረላ” ገበሬ መኖሪያ ቤቱ በልበሌቲ (ምዕራብ ሀረርጌ) ቢሆን እርሻው አሰቦት ያህል ሊሆን ይችላል። በየቀኑም ከበልበሌቲ ተነስቶ እርሻው ወዳለበት አሰቦት አካባቢ ይሰማራል። ሚስቱ “ሆጃ” እና “ላቀን” (ምሳ) እዚያ ድረስ ትወስድለታለች። ከዚያም ሲመሽ “ሀረላ”ው በሬዎቹን እየነዳ ወደቤቱ ያዘግማል። ሀረላው ይህንን ረጅም ርቀት (በደርሶ መልስ 250 ኪ.ሜ. የሚሆን) የሚጓዘው ዘና ብሎ ነው።

     የ“ሀረላ” ገበሬ ምሽት ላይ ወደ ቤቱ የሚመለሰው ባዶውን አይደለም፤ በእጁ የአትክልትና ፍራፍሬ መአት ተሸክሞ ነው እንጂ። ይህም ድርጊት ዓመቱን በሙሉ ዘላቂ ሆኖ ይቆያል። ምክንያቱም እርሻው ውሃ አያጣምና። በክረምት ጊዜ ዝናብ አለ፡፡ በበጋ ጊዜ ሀረላው ተራራውን እየሰረሰረ ውሃ ያወጣል፡፡ ስለዚህ እርሻው ለዘወትር በመስኖ ውሃ እንደረጠበ ነው የሚቆየው፡፡

    ታዲያ የ“ሀረላ” ነገድ በሚኖርበት ዘመን የኛን ዓይነት ሰዎችም (የኛ ቅድመ አያቶች) ይኖሩ ነበር፡፡ እነዚያ ቅድመ አያቶቻችን “ከሀረላ” ጋር በአንድ መሬት ላይ ቢኖሩም ከ“ሀረላ” ጋር ብዙም ቀረቤታ አልነበራቸውም። ሀረላዎች “ዘራችንን ያበላሻሉ” በማለት ከነርሱ ጋር አይቀራረቡም፤ አይጋቡምም፡፡ ሀረላዎች በቅድመ አያቶቻችን አጭር ሰውነት እየተገረሙ “በሽምብራ ጥላ ስር የሚጋደሙ ድንክዬዎች” ይሏቸው ነበር፡፡ የኛ ቅድመ አያቶች እንደጥላ የሚያርፉባቸው ዛፎች በቁመታቸው የሀረላ ገበሬ ከሚዘራው “ሽንብራ” ስለማይበልጡ ነው ሀረላዎቹ ቅድመ አያቶቻችንን እንዲያ ብለው የሚያናንቁት፡፡

   አንድ የኛ ቅድመ አያት ወደ ሀረላ እርሻ ተደብቆ በመግባት ስርቆት ከፈጸመ ብዙም የሚያጎድለው ነገር ስለሌለ ሀረላዎች እርሻቸው መሰረቁ አይታወቃቸውም፡፡ ሰውየው እሰርቃለሁ ቢል ከአንድ ቲማቲም በላይ መሸከም አይችልምና፡፡ ይህ ሰው በእርሻው ውስጥ ሳለ “ሀረላ” ድንገት ከያዘው ለቅጣቱ ብዙም አይጨነቅም፡፡ ከሽምብራው ዛፍ ላይ ትንሽ ቅርንጫፍ ይቆርጥና “ሌባውን” ቅድመ አያታችንን ሶስት ጊዜ ያህል “ሾጥ ሾጥ” ያደርገዋል፡፡ “ሌባው”ም ወዲያውኑ ከዚህች ዓለም ይሰናበታል፡፡

   

   ቅድመ አያቶቻችን የሟቹን ደም ለመበቀል በርከት ብለው ጦርነት ሲያውጁ ደግሞ ሰባት ሀረላ ብቻ ይመረጥና ይላክባቸዋል፡፡ እነዚያም ሰባት ሀረላዎች ለጦርነቱ ቀስትም ሆነ ደጋን አይታጠቁም፡፡ አምስት ያህል ድንጋይ ብቻ ይይዙና ለውጊያ ይሰለፋሉ፡፡ ቅድመ አያቶቻችን ውጊያውን ሲጀምሩ “ሀረላዎቹ” ለጥቂት ጊዜ ቆም ብለው ያዩዋቸዋል፡፡ ቅድመ አያቶቻችን በአንድ ቦታ በርከት ሲሉላቸው ሀረላዎቹ አንዳንድ ድንጋይ ይወረውሩባቸዋል፡፡ አንዱ የሀረላ ድንጋይም አንድ ሻምበል ጦር (100 ሰው) ይገድላል፤ (ምክንያቱም የሀረላው ድንጋይ በኛና በቅድመ አያቶቻችን ስሌት መሰረት  የተራራ ቋጥኝ ነውና)፡፡ ቀሪው ጦርም ይህንን ሲያይ በፍርሃት ይበተናል፡፡

*****     *****   *****

      “ሀረላ” በጣም ሀብታም ነው፡፡ እያንዳንዱ ሀረላ ለመቶ ዓመት የሚሆነውን ቀለብ ቀደም ብሎ አጠራቅሟል፡፡ በየዓመቱ የሚያገኘውን አዲስ ምርት ለፈንጠዚያና ለፌሽታ ነው የሚያውለው፡፡ ሁሉም ያሰኘውን ነገር ስለሚያገኝ ገበያ ሄዶ መሸጥና መግዛት የለም፡፡

 

      ታዲያ የሀረላ ፌሽታ የዋዛ እንዳይመስላችሁ! በተለይ ሰርግ ሲሰረግ ከሙሽራው ቤት አንስቶ እስከ ሙሽሪት ቤት ድረስ እንጀራ ይነጠፍና ሰርገኞች በዚያ ላይ እንዲሄዱ ይደረጋል። የሰርጉ ታዳሚዎች እጃቸውን የሚታጠቡትም በወተት ነው።  ማርና ቅቤው ሀያ አራት ሰዓት ይበላል፡፡ ጭፈራና ዳንኪራው ይቀልጣል፡፡ በአጠገባቸው የሚኖሩትን አጫጭር ሰዎች (የኛ ቅድመ አያቶች) ሲመጡ ወደ ድግሳቸው አያስጠጓቸውም፡፡ በረሀብ ቢሞቱ እንኳ ዞር ብለው አያዩዋቸውም፡፡ በተለይ በአንድ ወቅት ሀይለኛ ረሀብ በሀገሩ ገብቶ አጫጭሬዎቹ ለእርዳታ ቢማጸኗቸው “ሀረላዎች” የሜሪ አንቷኔትን “ለምን ኬክ አይበሉም?” ዓይነት መልስ ሰጧቸው፡፡ “እንዲያውም ጥርግ ብትሉንና ያለ አንዳች ቀለዋጭ በደስታ በኖርን!” አሏቸው፡፡

 

   ቅድመ-አያቶቻችን በሀረላ ጭካኔ አዘኑ፡፡ እምባ ለእምባ ተራጩ! ወደ ፈጣሪ ጮሁ፡፡ “ፍርድህን በቶሎ አሳየን!” አሉት፡፡ ፈጣሪም ጸሎታቸውን ሰማቸው፡፡ ፍርዱንም እንደሚከተለው በየነ፡፡

   

       ሁሉም ሀረላዎች ለትልቅ ጉባኤ በመተሀራ ተሰበቡ፡፡ ጉባኤውንም አደረጉ፡፡ ከጉባኤው በኋላም እንደለመዱት ፌሽታቸውን ጀመሩ፡፡ በዚህን ጊዜም ከየት መጣህ የማይሉት እሳተ ጎመራ ፈነዳ፡፡ ምድር ተቀወጠች፡፡ ሀረላዎች ነደዱ፡፡ ለወሬ ነጋሪ እንኳ አንድ ሰው ሳይተርፍላቸው ሁሉም አለቁ፡፡

 

   በሀረላ ከርሰ መቃብርም ላይ የአሁኑ የመተሀራ (በሰቃ) ሀይቅ ፈለቀ፡፡ አንድ ጥቅም የሌለው መርዝ የሆነ ውሃ! ጥም የማይቆርጥ ለእርሻ የማይሆን ግም ውሃ!! ለምን እንደሆነ ታውቃላችሁ ግን? ሀረላዎች ያኔ ሲፈነጥዙ የሸኑት ሽንት እኮ ነው!! ግም አሲዳም ውሃ! ሽንተ ርጉማን ዘኮነ ዘብሄረ ሀረላ!! ወዘተ...ጂንኒ ጀቡቲ.......

  

------

አፈንዲ ሙተቂ

ነሐሴ 30/2005

==የእብድ ወሬዎች==

ጸሓፊ፡ አፈንዲ ሙተቂ
-----------
ብዙ እብዶች አሉን አይደል? እስቲ ለዛሬ ደግሞ ከእብዶቻችን መንደር ያገኘኋቸውን አስደሳች ወሬዎች በጥቂቱ ጀባ ልበላችሁ::
------
ሼኽ ሙሐመድ ሻንቆ ሀይለኛ ቃሚ ነበር፡፡ ጫት በወስላ (መቶ ኪሎ የሚይዝ ዝርግ ኬሻ) ቢቀርብለት እንኳ እጨርሰዋለሁ ባይ ነበር፡፡ አንድ ቀን ሐዘን ቤት ሳለን ሼኽ ሙሐመድ ሽንቱን በድንኳኑ ውስጥ ለቀቀው፡፡ ሰው ደነገጠና “ሼኸ መሀመድ ምን ሆንክ” ቢለው
 
 “ሰዓት የለንም እኮ፤ አንዱ ሰዓት የሰለዋት ነው፤ አንዱ የመቃሚያ ነው፤ ታዲያ ጊዜ ከየት አግኝተን ነው ውጪ ወጥተን የምንጸዳዳው?”
------
“ሹቡሹብ” በጣም ቀብራራ ነው፡፡ የሰውነቱ ንጽህናና የልብሱ ጽዳት ሌላ ነው፡፡ አይኑን እንደ ሴት ይኳላል፡፡ በእጁ በርከት ያሉ አበባዎች፣ ቄጤማ፣ ጠጅ ሳር፣ ልዩ ልዩ ባለመዓዛ ቅጠሎች ወዘተ… ይዞ ነው የሚዞረው፡፡ በዚህም የተነሳ አዲስ ሰው እብድ መሆኑን ለማወቅ ይቸግረዋል፡፡

ታዲያ “ሹቡሹብ” ጉራው አይጣል ነው፡፡ በተለይ ጉራውን የሚያሳየው ግን ወደ ማክሰኞ ገበያ በሚመጡ ሴቶች ላይ ነው፡፡ አቤት ሲሰድባቸው! ደግነቱ “እናትሽን…ቅብጥርሴ…ጂንኒ ጀቡቲ” የመሳሰሉ መጥፎ ስድቦችን አይደለም የሚሳደበው ፡፡ የሴቲቱን ንጽህናና ስንፍና ነው በሚገባት ቋንቋ የሚነግራት (ሴቲቱን ቢያውቃት ባያውቃት ጉዳዩ አይደለም)፡፡ አንድ ቀን የገዛ አክስቴን እንዲህ ብሎአት እንደነበር አስታውሳለሁ!
Yaa bada ta buusaa sooggida hinqabne nyaattu (ይህች ጨው የሌለው ወጥ የምትበላ)
Yaa bada ta kurumbaa ajaawaa nyaattu  (ይህቺ የገማ ጥቅል ጎመን የምትበላ)

Yaa bada ta faxiiraa killee hinqabne nyaattu (ይህቺ እንቁላል የሌለው ፈጢራ የምትበላ)

 “ሹቡሹብ” ለከተማ ሴቶችና ከገጠር ለሚመጡ ሴቶች የሚወረውራቸው ስድቦች ይለያያሉ፡፡ ለከተማ ሴቶች የሚወረውራቸው ብዙም ሀይለ ቃል የለባቸውም፡፡ ከገጠር በሚመጡት ላይ ግን ይጨክናል፡፡ ለምሳሌ ከገጠር የሚመጡትን በግጥም ዘይቤ እንዲህ ብሎ ይሰድባቸው ነበር፡፡

Hin hinnattu (በሂና አትዋብ)

Hin hallattu (አትነቀስ)

Hin qayyattu (“ቀያ” አታድርግ”፤ እንዲህ ሲል የሀረርጌ ሴቶች  መጥፎ ጠረን እንዳይኖራቸው በልዩ ልዩ መዓዛማ ጭሳጭስ ሰውነታቸውን የሚያጥኑበትን ባህላዊ ድርጊት መግለጹ ነው፡፡ በአማርኛ ምን ይባላል? እስቲ ንገሩን?)

Hin dhiqattu (አትታጠብ)

Hin miiccattu (ልብሶቿን አታጥብ)

Hin kuullattu (አይኗን አትኳል)

Dhadhaa matarra hin kaayyattu (በቅቤ ጸጉሯን አታርስ)

   ሹብሹብ እንዲህ ብሎ ሲሳደብ መላው ገበያተኛ በሳቅና በሆይታ ነው የሚያጅበው፡፡ አዳዲስ ሴቶች ግን የሰውዬው ንጽህና ስለሚያደናግራቸው ፍዝዝ ብለው ነው የሚያዩት፡፡

ሹብሹብ አንድ ጊዜ “አሪፍ” ቢዝነስ ጀምሮ ነበር፡፡ ከምሽቱ ሶስት ሰዓት ገደማ በከተማው ጎዳና ላይ የሚመላለሱ በጎችና ፍየሎችን ይይዛቸውና “Namni Hoolaan irraa bade! Namni re’een irraa bade” (በግ የጠፋው! ፍየል የጠፋው) እያለ ይለፍፋል፡፡ የፍየሎቹ/በጎቹ ባለቤቶች ሲመጡ “Afaan waraabeessa fidi” ይላቸዋል፡፡ “ከጅብ ያስተረፍኩበትን ዋጋ አምጣ” ማለቱ ነው፡፡ የፍየሎቹ/በጎቹ ባለቤቶችም “ምን ገዶኝ! እንካ ይኸው” ይሉና ሽልንግ ወይም ብር ይሰጡታል፡፡

ታዲያ ሹብሹብ ቢዝነሱ በጣም ስለጣመው ብሩ በርከት እንዲልለት ፈለገ፡፡ በመሆኑም በጸሐይ መግቢያ ገደማ ብዙ በጎችን/ፍየሎችን እያባረረ ከሰው አይን በመሰወር በሶስት ሰዓት ገደማ ወደ ዋናው መንገድ እያወጣቸው “በግ የጠፋበት! ፍየል የጠፋው” እያለ መለፈፍ ያዘ፡፡ በዚህም ብዙ ብር ማግኘት ጀመረ፡፡ ከጥቂት ጊዜ በኋላ ግን ነገሩ ተነቃበት፡፡ የከተማው ሰዎች ፍየሎቻቸውን/በጎቻቸውን ከጅብ ማስተረፋቸው ቀረና ትግሎ ከሹብሹብ ጋር ሆነ፡፡ በተለይ ብዙ ፍየሉችና በጎች የመበራቸው ከተሜዎች ለሹብሹብ ብር መገበሩ አንገሸገሻቸው፡፡ ሹብሹብን ራሱን እንደ ጅብ ፈሩት፡፡ በዚህም የተነሳ በርካታ ቤተሰቦች ልጆቻቸውን “ፍየላችንን ጅብ እንዳይበላው ቶሎ አስገባው” ማለታቸው ቀርቶ “ፍየላችንን ሹብሹብ ሳይይዝብን ቶሎ አስገባው” ማለት ጀመሩ፡፡

 

 “ሹብሹብ”ም በዚህ መንገድ ከዚያ ጣፋጭ ቢዝነስ ጋር ተቆራረጠ፡፡ እስከ እኩለ ሌሊት ፍየሎቻቸውን ከመንገድ ላይ ማስገባት የማያውቁ በርካታ ሰዎች ለሹብሹብ የሚከፍሉትን ብር ለመሸሽ ሲሉ ጸባያቸውን አስተካከሉ፡፡ የቤት እንስሳትን በጊዜ ከመንገድ ላይ ማስገባትም ተለመደ፡፡

-------

ለዛሬ በዚህ ይብቃኝ፡፡ ቀሪውን በሚቀጥለው ክፍል እለጥፈዋለሁ፡፡ ታዲያ እናንተም የምታውቁትን ማዋጣቱን እንዳትረሱ፡፡

በወዳጅነታችን እንሰንብት፡፡

አፈንዲ ሙተቂ

==“የጂንኒ” ወግ (ክፍል ሁለት)==

ጸሓፊ፡ አፈንዲ ሙተቂ                                        

ክፍል ሁለት

-----------

ይህ ክፍል ሁለት የጂንኒ ወጋችን ነው፡፡ “አዑዙ ቢላሂ” ብለን ጀምረናል፡፡ ወደ ዋናው ወግ ከመግባታችን በፊት ግን አንድ ልጅ “እኛ እኮ ቢልቂሳ ነው የምንላት” ያለኝ ነገር ሆዴን እንደከነከነው ላወሳ እፈልጋለሁ፡፡

 የልጁ ዳር ዳርታ ገብቶኛል፡፡ “ጂንኒ ስሟን እንዲያነሷት ስለማትፈለግ በኮድ ብትጠቀም ይሻል” ማለቱ ይመስለኛል፡፡ እውነቱን ነው፡፡ ጂንኒ ስሟን ደጋግሞ የሚያነሳትን አትፈልግም፡፡ ድሮ ስለርሷ መነጋገር ስንፈልግ “ጀመዓታ” (ጀመዓዎቹ)፣ “ዋን አላ” (የውጪ ሰዎች)፣ “ጀረ” (ሰዎቹ) እያልን ነበር የምንጠራት፡፡ ሆኖም “ጂንኒ” ብንላትም እኛ ቦታዋ ድረስ ሄደን እስካልተተናኮልናት ድረስ ምንም አትለንም፡፡ እርሷም እኛን በተፈጥሮ ስማችን “ኢንሲ” (ሰዎች) እያለች ነው የምትጠራን፡፡ ከሰፈሯ አጠገብ ቆመን “ጂንኒ” ብንላት ግን “የማንነው ጭልፋ ፊት! ቤቴ ድረስ መጥቶ ነው እንዴ በነጠላ ቃል የሚጠራኝ” ብላ በጥፊ ዋጋችንን ትሰጠናለች፡፡ ስለዚህ እዚያ ስንሄድ ወዳጃችን እንዳለው “ቢልቂሳ” ወይንም ሌላ “ኮድ” መጠቀሙን አንርሳ፡፡ አሁን ግን “ጂንኒ” እያልን እንቀጥል፡፡

በነገራችን ላይ ከጂንኒዎቹ ውስጥ ደግ አድራጊዎችም እንዳሉ ጽፌላችሁም ነበር አይደል? እነዚያ ደጋግ ጂንኒዎች ምን የሚባሉ ይመስላችኋል?  “ሩሐኒይ” ተብለው ነው የሚጠሩት፡፡ “ሩሐኒይ” ከሆኑ ጂንኒዎች መካከል አንዳንዶቹ ጿሚዎችና ሰጋጆችም ናቸው፡፡

-----------

አንዳንድ ጂንኒዎች ቅቤ ይበላሉ ብያችሁ ነበር፡፡ አዎን በደንብ ይበላሉ! ታዲያ እነዚህኛዎቹ ጂንኒዎች ቅቤውን የሚያገኙት ከራሳቸው ከብት ሳይሆን ከየሰው ጓዳ እየሰረቁ ነው፡፡ አንዲት ጂንኒ ለቅቤ ስርቆት የምትሰማራው በአንድ እጇ “ቡቄ” የምትባል ትንሽ የቅቤ ቅል በመያዝ ነው፡፡ ቅቤውን ከሰው ጓዳ ገብታ ከሞጨለፈች በኋላ የቤቱ ባለቤቶች እንዳይነቁባት ውሃ፣ እጓት፣ አመድ፣ ወዘተ… ትጨምርበትና ፊት እንደነበረው መልሳ ትከድነዋለች፡፡ የቤቱ ሰዎች ሲመጡ ቅቤው መበከሉ ስለማይታወቃቸው እንደ እውነተኛ ቅቤ መጠቀማቸውን ይቀጥላሉ፡፡

 ጂንኒ በዚህ ምድር ላይ የምትፈራው ነገር የላትም፡፡ ከአንድ እንስሳ በስተቀር ሌሎቹን እንስሳት እንደፈለገችው ታንበረክካቸዋለች፡፡ ጂንኒ የማትችለው የትኛውን እንስሳ እንደሆነ ታውቃላችሁ? ጅብ ነው፡፡ በየሰፈሩ የሚልከሰከሰውና የሚቀላውጠው አያ ጅቦ ቀላል እንዳይመስላችሁ! ጂንኒን ድባቅ  የሚመታውና ድራሿን የሚያጠፋት እርሱ ብቻ ነው፡፡ በተለይ አያ ጅቦ ለስርቆት የምትሰማራውን ጂንኒ አይምራትም፡፡ እንደፈቀደው እየዘነጣጠለ ነው የሚያወራርዳት፡፡

  

ጂንኒዋ ጅብ በሚገጥማት ጊዜ ጅብዬው ሳያያት ከአካባቢው መሰወር ከቻለች በደህና አመለጠች ማለት ነው፡፡ ጅቡ ካያት ግን አይለቃትም፡፡ የገባችበት ገብቶ ለቀም ያደርጋትና እንክትክቷን ያወጣታል፡፡ ከዚያም እንደ ብሩንዶ እያጣጣመ ይበላታል፡፡ ሆኖም በርሱ የተበላው የጂንኒ ገላ በሆዱ ስለማያድር ወዲያው ያስታውከዋል፡፡ ጧት ጅቡ ጂንኒዋን ከበላበት ቦታ ብትሄዱ በትውከት የወጣውን ሁሉ እዚያው ታገኙታላችሁ፡፡ ነጭና ለስላሳ ጸጉር (ወደ ብርድ ልብስ የሚያደላ)፣ ጥቁር ከሰል የመሰለ ነጫጭባ! የተሰባበረ ቅል..ምናምን የተቀላቀለበት ጂንኒ ጀቡቲ…

   

ግን ጅብ ጂንኒን ሊበላት ሲያባርራት አይታችሁ ወይም ሰምታችሁ ታውቃላችሁ? አቤት ስታሳዝን! ዋ አንጀት ስትበላ!  የአስማትና የመተት ሀይሏ ሁሉ ነው የሚጠፋባት፡፡ አካሏን ወደ ሰውም ሆነ ወደ ዛፍ መቀየር አትችልም፡፡ ያላት ምርጫ “ኡ..ኡ..ኡ.. ኡ… አውጡኝ” እያለች የሰዎችን እርዳታ መማጸን ነው፡፡ በአካባቢው ሰዎች ካሉ ስርቅርቅ ድምጿ ያሳዝናቸውና ከጅቡ ያስጥሏታል፡፡ ጂንኒዋም ለውለታቸው እንዲሆን ከወርቅ የተሰራ ባለ ሉል ቀለበቷን አውልቃ ትሰጣቸዋለች፡፡ አልማዝና እንቁ ልትጨምርላቸውም ተስፋ ትሰጣቸዋለች፡፡ በማግስቱ ጣታቸውን ሲያዩት ግን ቀለበቱ የለም፡፡ “ማን ወሰደው?” ቢሉ ጂንኒዋ!

 እንዲህ አይነት ጂንኒ ካጋጠመቻችሁ ጅቡ ርቆ ሳይሄድ ቀለበቷን ላትወስደው መሀላ ማስገባት አለባችሁ፡፡ ጂንኒዋ መሀላ ከገባች ቀለበቱን በጭራሽ አትወስደውም፡፡ ጂንኒ መሀላ በማክበር ከሰው ልጅ በጣም ትበልጣለች፡፡ ደግሞ ቀለበቷ ተራ ወርቅ እንዳይመስላችሁ! ወርቁ በቀንም ሆነ በሌሊት ያበራል፡፡

የጂንኒ ዋናው መዳኛዋ ግን ይህ አይደለም፡፡ በዋነኛነት በደህና ጊዜ ከምስጥ ጋር የተዋዋለችውን ውል በመጠቀም ነው አያ ጅቦ ከሚያደርስባት አደጋ ለማምለጥ የምትሞክረው፡፡ እስቲ ምስጥ የሚሰራውን ኩይሳ ተመልከቱ! በርግጥ በርሱ ችሎታ ብቻ ነው የተሰራው? አይደለም ወዳጆቼ! የጂንኒ እጅ አለበት፡፡ ምስጥ አፈሩን እየፈረፈረና እንደማስቲካ እያቦካ አንዱን ቅንጣት በአንዱ ላይ የማነባበር ትልቅ ችሎታ አለው፡፡ በዚህ በኩል ማንም አይደርስበትም፡፡ ግን አፈሩን የሚያርስበትን ውሃ ከየት ነው የሚያመጣው? ከመሬት ውስጥ እያወጣ ይመስላችኋል? እንዲያ አይደለም፡፡ ውሃውን የምታቀርብለት ጂንኒ ናት፡፡ በየቀኑ በብዙ መቶ በርሜሎች የሚቆጠር ውሃ ነው የሚቀርብለት፡፡ የጂንኒዎች አንዱና ትልቁ ስራም ምስጥን ማገዝ ነው፡፡ ምስጡ የኩይሳው ርዝመት ይበቃኛል ብሎ ግንባታውን እስካላቆመ ድረስ ጂንኒ ውሃውን ያለምንም ማንገራገር ትቀዳለታለች፡፡ የጂንኒ ልጆችም በዚህ ላይ ያግዟታል፡፡

 

 ይህ ኩይሳው በምስጥ የተገነባ ቢሆንም ጂንኒም በሚገባ ትጠቀምበታለች፡፡ ጅብ ሊበላት የሚያሳድዳት ማንኛዋም ጂንኒ በአቅራቢያዋ “ኩይሳ” ካገኘች ከአደጋው አመለጠች ማለት ነው፡፡ አያ ጅቦ ሊደፍረው የማይችለው ብቸኛው ምሽግ የምስጥ ኩይሳ ነው፡፡ ጅቡ ሊበላት ሲንደረደርባት ጂንኒዋ ወደ ኩይሳው ጥልቅ! ከዚያ ውስጥ ሆና “አያ ጅቦ ስጋዬ እንዳማረህ ይቅር” እያለች ትዘንጥበታለች፡፡ ሞኙ አያ ጅቦ ጂንኒዋ ተዘናግታ የምትወጣ ስለሚመስለው እዚያው ኩይሳ ስር ያድራታል! ግን ልፋቱ ከንቱ ነው፡፡

   አዎን! የምስጥ ኩይሳ ለጅንኒ ህይወት መቀጠል ትልቁን ሚና ተጫውቷል፡፡ ጂንኒ በኩይሳው ለመጠቀም ከምስጥ ጋር የተዋዋለችው ጥንት ነበር አሉ (ያንን ዘመን ካሌንደር አያውቀውም)፡፡ ይኸው ሁለቱም በኩይሳው እየተጠቀሙ እዚህ ደርሰዋል፡፡ በጋራ መስራት ለግንባታ ብቻ ሳይሆን ለአደጋ ጊዜም ፋይዳ አለው፡፡ በነገራችን ላይ በጋራ የመስራትን ጥበብ የፈለሰፉት ጂንኒ እና ምስጥ መሆናቸውን ታውቃላችሁ? እኛ ከታሪካችን የሰማነው እርሱን ነው፡፡ ሌላው “ተረት” ነው፡፡

                *****  *****  *****

   አንዳንድ ሰዎች “ጅንኒዎች ፍቅር ናቸው” ይላሉ፡፡ “አንተ ግልጽና ንጹህ ሆነህ ከቀረብካቸው እንደፈቀድከው ይሆኑልሃል፤ ልጃቸውን ለጋብቻ ከጠየቅክ ቆንጆ የሆነችውን መርጠው ይሰጡሀል፤ በችግር በተወጠርክ ጊዜም ቶሎ ይደርሱልሃል፤ በጨዋታ ጊዜም እንደፈለግከው ያጫውቱሃል፤ ጅንኒ ቁልቋል..ጅንኒ ጀቡቲ..ጂንኒ ጃንካ…

  እስቲ አንድ ሁለቱን ላጫውታችሁ፡፡ ራሴ ያየሁትንና የሰማሁትንም እጨምርበታለሁ (ማመን አለማመን መብታችሁ ነው… )፡፡

 

    “አብዲ ፈረስሌ” ይባላል፡፡ በአንድ ከተማ በጉርብትና አብረን እንኖር ነበር፡፡ አብዲ ወደ ገለምሶ የመጣው ከጎለመሰ በኋላ ነው፡፡ ልደቱና እድገቱ በምስራቅ ሀረርጌዋ የሀረማያ ከተማ ነው፡፡ አንድ ቀን ታናሽ ወንድሜ አብዲ ስለ ጂንኒ ትዝታዎቹ ያጫወተውን ነገረኝ፡፡ እኔም ታሪኩ ደስ ስላለኝ በሳምንቱ አብዲ እንዲደግመኝ ጠየቅኩት፡፡

  “አዎን! እዚያው ሀረማያ ነው፡፡ ከጂንኒ ጋር የተጫወትነውን ሸጎዬ መቼም ቢሆን አልረሳውም፡፡ ሸጎዬ ከሰው ጋር ስትጫወት እኮ  ለጨዋታው ያለህ ስሜት ቶሎ አይነቃቃም፡፡ አንዳንዴ ግጥሙ ሁሉ ይጠፋብሃል፡፡ ደግሞም ብዙ ጊዜ የወንዶቹ ቁጥር ከሴቶቹ ቁጥር ስለሚበልጥ ያንተ ተራ እስኪደርስ ብዙ መጠበቅ ይኖርብሃል፡፡ ከጅንኒ ጋር ስትጫወት ግን አንድም ችግር የለም፡፡ ጅንኒዋን እቅፍ አድርገህ ከወዲያ ወዲህ ስታወዛውዛት አየር ላይ የምትንሳፈፍ ነው የሚመስለህ፡፡ ደግሞ የጂንኒዋ ውበትስ? ከመላእክት ጋር መጫወት እኮ ነው ባክህ! ድምጿስ ቢሆን? እንደርሷ የሚያምር ድምጽ ያለው ፍጥረት ከየት ነው የሚገኘው?… አይ ጂንኒ! ተጫወትነው አቦ! በህይወቴ እንደዚያ ደስ ብሎኝ አያውቅም፡፡”

  

      አብዲ ሸጎዬ ብሎ የጠራው ጨዋታ የሀረርጌ ወጣቶችና ኮረዶች በጠራ ሌሊት የሚጫወቱት ባህላዊ ዳንኪራ ነው፡፡ ወጣቶቹ በቀን ስለማይፈቀድላቸው ነው በውድቅት ሌሊት (ቤተሰብ በእንቅልፍ ሲዘናጋ) ከቤት ጠፍተው ሸጎዬን የሚጫወቱት፡፡ ለጨዋታው የሚመረጠው ቦታ ከሰፈር ራቅ ያለ ነው፡፡ በተለይ ወጣቶቹ ሲዘፍኑ ድምጹ ወደ ሰፈር እንዳይሄድ ስለሚፈለግ የተራራ ግርጌ ወይንም ገደላማ ቦታ  ይመረጣል፡፡ የጨዋታው ጊዜም ጨረቃዋ አስረኛ ቀኗን ከደፈነች በኋላ ያሉት ቀናት ናቸው (ያኔ ሌሊቱ ደመቅ ይላልና)፡፡

አብዲ እንዳለው ወጣቶቹ እንዲህ በርከት ብለው ሸጎዬ ሲጫወቱ የጂንኒ ወጣቶችም ከነርሱ ጋር የመቀላቀል ልማድ አላቸው፡፡ በተለይ ጂንኒዎቹ በጨዋታው ላይ ከገቡ በጣም ስለሚመሰጡ እንደፈለግከው ልታደርጋቸው ትችላለህ፡፡ ያሻህንም ሊፈጽሙልህ ይችላሉ፡፡ ነገር ግን ጨዋታው ካለቀ በኋላ ተጠንቀቅ!! እነርሱን ወደቤታቸው እሸኛቸዋለሁ ብለህ እግርህን አታንሳ፡፡ እንዲያ ካደረግህ ጂንኒዋ ሰፈሯ ከደረሰች በኋላ በእጇ “ጠቅ” ታደርግህና ለዘላለሙ “ሽባ” ትሆናለህ፡፡ ወይ አፍህ በአንድ በኩል ይጣመማል፤ ወይ ሙሉ ሰውነትህ ፓራላይዝ ይሆናል… ወይ ደግሞ…ጂንኒ ጀቡቲ..ጂንኒ ጃንካ….ትሆናለህ፡፡

እድለኛ ከሆንክ ግን ታሪኩ ሌላ ነው የሚሆነው፡፡ ለምሳሌ ጂንኒዋ ከመመላለስ ብዛት ከወደደችህ የጋብቻ ጥያቄ ታቀርብልሃለች፡፡ ጂንኒ እዚህ ደረጃ ከደረሰች በእውነት አሸንፈሃታል ማለት ነው፡፡ ጂንኒ ስትወድህ ከልቧ ነው፡፡ በውሸት ሞቼልሃለሁና አግባኝ አትልህም፡፡ እንዲህ በለስ ቀንቶህ የምትወልደው ልጅ ምን እንደሚባል ታውቃለህ? “ኢፍሪት” የሚባል ልጅ ነው የሚወለደው፡፡ የሰው ቁመናና መልክ ያለው፤ ነገር ግን እናቱ ከሆነችው ከጂንኒዋ ባለቤትህ ልዩ ልዩ “ፓወር” የሚወርስ ልጅ… ጥበብ ትላለህ ገንዘብ፤ አስማት ትላለህ ፍልሰፋ የማይችለው ነገር የለም! አይ ኢፍሪት!! የጂንኒ ክልስ!

                *****  *****  *****

ከቢር አህመዴ የቅድመ- አያቴ ወንድም ናቸው፡፡ በልዩ ልዩ ችሎታ ጂንኒዎችን እያላመዱ እንደ ሰው ይገለገሉባቸው ነበር አሉ፡፡ ታዲያ የርሳቸው ጂንኒዎች “ሩሐኒ” በመሆናቸው ሰዎችን አይተናኮሉም፡፡ ከቢር አሕመዴ የተጣሉትን ሰው ግን አይምሩትም፡፡

  

  በአንድ ወቅት ከቢር አህመዴና ከቢር ዑመራ የተባሉት ወንድማቸው ተጣሉ፡፡ የከቢር አሕመዴ ጂንኒዎችም ለጌታቸው በማገዝ ከቢር ዑመራን ሊበቀሉላቸው ተነሱ፡፡ ከቢር ዑመራ በመስገጃ ቦታቸው ላይ እያሉ እንደ ፌንጣ ሆነው ከበቧቸው፡፡ ከዚያም እንደ ፌንጣ እየጮኹ ይረብሿቸው ጀመር፡፡ ከቢር ዑመራም “አዑዙቢላሂ” ብለው አንዱን ፌንጣ በተስቢ (ሙስበሐ) ቢመቱት እግሩን ስብር አደረጉት፡፡ በዚህን ጊዜ ሌሎቹ ፌንጣዎች ደንግጠው እየበረሩ ከአካባቢው ጠፉ፡፡ በእውነተኛ መልካቸው ወደ ከቢር አሕመዴ ሲመለሱ አደም የተባለው “ሩሐኒ” ጂንኒ እግሩ ተሰብሮ ተገኘ፡፡ ከቢሩ ነገሩን ቢጠይቋቸው ጂንኒዎቹ የተፈጠረውን ሁሉ አጫወቷቸው፡፡ ከቢር አሕመዴም ጂንኒዎቹ ያለፈቃዳቸው ዑመራን ሊረብሹ በመሄዳቸው በጣም ተቆጡ፡፡ አደምም አንካሳ እግሩን ታቅፎ ቀረ፡፡በሰፈሩም “አደም ኦኮላ” (አንካሳው አደም) እየተባለም ይጠራ ጀመር፡፡

   ይህ አደም ከከቢር አሕመዴ ሞት በኋላ ረጅም እድሜ ኖሯል፡፡ እኔም እርሱ ይገኝበታል የተባለውን ቦታ በተደጋጋሚ ጊዜ ጎብኝቼዋለሁ፡፡ አንድ ቀንማ አክስቴ (የአባቴ እህት) “ነጭ ለብሶ በዚህ በኩል ይመጣል” ስትለኝ ከቤቷ በታች ካለው የጂልቦ (አንጎራ) ዛፍ አጠገብ ቆሜ ስጠብቀው አደርኩ፡፡ ግን ላየው አልቻልኩም፡፡ ታዲያ አንድ ቀን ምሽት የኡኡታ ድምጽ ሰማሁ፡፡ በኦሮምኛ “Narraa baasaa” (አውጡኝ! አስጥሉኝ!) እያለች የምትጮህ የሴት ድምጽ ነበር፡፡

አክስቴን ማን ነው የሚጮኸው ብዬ ጠየቅኳት፡፡

   “ጂንኒ ናት፡፡ ጅብ እያባረራት ነው”

   “ከየት የመጣች ጂንኒ?”

   “እኔ እንጃ! አደም ሊሆን ይችላል”

    “አደም ወንድ አይደለም እንዴ?”

  “አይ! ጂንኒ ሁሉ ጅብ ሲመጣበት በሴት ድምጽ ነው የሚጮኸው”

   በጣም አዘንኩ፡፡ እኔ እርሱን ለማየት ስዋትት ከርሜ እርሱ በጅብ ለመበላት በመቃረቡ ተናደድኩ፡፡ የፈራሁት አልቀረም፡፡ ከጥቂት ጊዜ በኋላ “አደም በጅብ ተበላ” ተባለ፡፡ እኔን ይብላኝ!

                *****  *****  *****

እንቀጥል እንዴ? ብቀጥል ደስ ይለኛል፡፡ አንዳንድ ሰዎች ግን “እየፈራን ነውና አሳጥረው” ብለውኛል፡፡ ጂንኒዋ ሳትቆጣኝ እነርሱ መፍራታቸው ቢገርመኝም ፍላጎታቸውን ለመጠበቅ ስል በዚሁ ላበቃ ተገድጃለሁ፡፡

 

 ግን ግን…. አንድ የዋሸኋችሁ ነገር አለ፡፡ በትናንቱ መግቢያዬ ላይ “እንደኔ ከጂንኒ ጋር እየተጋፋችሁ መጻፍ የምትችሉ” እያልኩ ዘባርቄ ነበር አይደል? ውሸቴን ነው፡፡ ነጭ ውሸት! እኔ ነኝ እንዲህ ጽናት ኖሮኝ ስለጂንኒ የምጽፈው? አዲስ አበባ፣ ገለምሶ፣ ጭሮ ወይንም አዳማ ብሆን ኖሮ አንድ ገጽ እንኳ የምጽፍላችሁ አይመስለኝም፡፡ ሀረር ስላለሁ ነው ይህንን ሁሉ የተረተርኩት፡፡ “ልዩነቱ ምንድነው?” ካላችሁ የኔ መልስ “እዚህ ጂንኒ የለም” የሚል ይሆናል፡፡

 አዎን! ሀረር ጅብ ከሰው ጋር እየተጋፋና እየተላፋ የሚኖርባት ከተማ ናት፡፡ አያ ጅቦ ጂንኒዋን ከዚህች ከተማ ካባረራት ስንትና ስንት ዘመን ሆኖታል፡፡ ሀረሪዎች ዛሬ ጂንኒን የሚያውቁት በትዝታ ብቻ ነው፡፡ እኔም ድሮ እንጂ በዛሬው ዘመን ጂንኒን አይቻት አላውቅም፡፡

     ለማንኛውም ጂንኒዋ ብትኖርም ባትኖርም “አዑዙ ቢላሂ” እንበልና እናብቃ!

--------

አፈንዲ ሙተቂ

ነሐሴ 26/2006

ሀረር-ምስራቅ ኢትዮጵያ

--------