Wednesday, May 15, 2013

Sheikh Muhammad Rashid Bilal and His Life


Written by:- Afendi Muteki


Sheikh Muhammad Rashid Sheikh Bilal (1907?- October 31, 1988) was one of the famous Islamic Scholars of the Cacar Highlands of Hararge province whom many people of Harerghe recall as one of the most authorized source of the ancient history of Islam in Ethiopia and the Oromo of people.  He is also remembered as a saver of indigenous knowledge, traditional healer, teacher of many Ulama (Islamic scholars), a poet and author of many books. While his real name had been Sheikh Muhammed Rashid Sheikh Bilal, he appears on his written documents as Muhammad ibn Muhammad ibn Muhammad (shortening his own and his father's name who had been Mohammed Bilal, and adding then his grandfather’s name).

 Early life

Sheikh Muhammad Rashid was a son of Sheikh Bilal Kabir Muhammad, a prominent Sheikh from the Qallu clan of the Ittu Oromo. He was born in 1906 at a rural village called Balbaleetti-Chirratti, 15 km south of Galamso town. His mother, known as Fatima Abdullahi Hammado, had died immediately after she gave birth to Sheikh Muhammad Rashid so that his father married another wife and had a daughter called Khalisa Sheikh Bilal who would become the Sheikh's only sister.
After the birth of Khalisa, Sheikh Bilal had changed his seat to a distant village called Corree in today’s Guba Qoricha district of West Harerghe Zone where he became one of the scholars who became a pivotal in Islamization of the Ittu Oromo in Guba Qoricha He then settled at that very place and took his assignments as a chief Islamic scholar with many disciples, and also assumed the title of Qadi of the area. It was there that the infant Muhammad Rashid had started learning the Qur’an and other Islamic subjects. But his father couldn’t live many years, died within few years and buried at that village of Corree. So the duty of fostering the two orphans of Sheikh Bilal (Muhammad Rashid and Khalisa) lied on their uncles who brought them to their birthplace (Balbaleettii).
 
Sheikh Muhammad Rashid during his Hajj pilgrimage, cf 1970,

  His Education

After coming to Belbeliti, Muhammad Rashid continued his educational career. There, his chief teacher was his uncle called Kabir Ahmadee (Muhammad Rashid and the rest of his nephews call this uncle of theirs by a nickname “Iddiidii”). This Kabir (kabir meaning a learned scholar in the traditions of the Somali, Oromo and Harari peoples) was highly known in the area of al-Ilmu Lisan (“linguistics), “Al-Jabr” (Algebra) and “Taarikh” (history). Muhammad Rashid was also educated under his other uncle called Kabir Khalid who was known for his knowledge of “Fiqh”. But these scholars couldn’t quench the young Muhammad Rashid’s thirst for knowledge.
So he had departed from his village and traveled in many areas of the Carcar highlands where he attended the companies of many Islamic scholars such as Sheikh Abubeker Sheikh Ali Jami, Sheikh Umare Sheikh Ali Jami, Haji Bashir Haji Umar Sawtani, Haji Mahmud Ahmad and others.
When he completed his learning under the Ulama of Chercher, the young Muhammad Rashid elongated his journey of education beyond the borders of his province. His eldest son Muttaqii Sheikh Muhammad Rashid narrated to the writer of this article (Afendi Muteki) that Sheikh Muhammad Rashid’s journey of education took him as far as Jimma and the Gurage province in the west and the walled city of Harar in the east.  But when he reached the former Gara Mul’ata Awraja of the Harerghe province, he met the ideal teachers whom he was looking for and passed the rest of his studentship life there. In those years, Muhammad Rashid stayed as a disciple of his most favorite scholars called “Sheikh Adam Gafra” and most notably the famous “Sheikh Sa’id Husein Faqii”.  And it was this Sheikh Sa’id Hussein Faqi who educated the young Muhammad Rashid deeply and gave him “ijaza” (declarations of full authority) to be a teacher and “Faqih” (Higher Islamic Jude that can give “fatwa” or Islamic decree) with full of rights and authority.
Sheikh Muhammad Rashid had been a friend of many distinguished Ulama while he was learning under different sheikhs. Some of his scholarly mates were
  • Hajji Umar Ibrahim Arboyye :- Popularly known as “Abbo Haji”. He founded a well known scholarship center at “Dereku”, 15 km south of Gelemso. Haji Umar was also a friend of Sheikh Muhammad Rashid during his pilgrimage to Makah and Medina.
  • Sheikh Muhammad Jamal Sheikh Umar Aliyye: The eldest son of Sheikh Umar Aliyye of Gelemso. He was also another man with whom Sheikh Muhammad Rashid went for the Hajji journey.
  • Sheikh Shato Sheikh Mi’o of Gubba Qoricha: Well known scholar of Qur’an and the grandson of Sheikh Ali Jami. Sheikh Shato was not only a friend of Sheikh Muhammad Rashid but also married the latter’s widowed step mother (the mother of Khalisa, Sheikh Muhammad Rashid’s only sister) and had two daughters.
  • Sheikh Abdulhalim Kabir Umara:- Cousin of Sheikh Muhammad Rashid who married Khalisa, the sheikh’s sister. He was a famous scholar who tutored many disciples such as Sheikh Mukhtar Aliyye, the current Imam of Gelemso’s grand mosque.
  • Sheikh Mohammed Abduli : A well known scholar around Deder. His center is located on the bank of the Ramis River.
  • Sheikh Bakri Sapalo: A famous historian, traditionist, poet and Orthographic who created a new writing system for Afaan Oromoo (The Oromo Language).  

 

 A Popular Sheikh

After achieving his “ijaza” from Sheikh Sa’id Hussein Faqi of Gara Mul’ata in the late 1930s, Sheikh Muhammad Rashid returned to the Chercher highlands to start his career as a teacher. He was thinking “Belbeliti” to be his home then. However, as he received many calls from the people of “Corree”, the seat of his father and where he passed his childhood life, he founded his scholarship center there and began his teachings. Our sources say that Sheikh Muhammad Rashid could bring a big change shortly after he launched his scholarly tutorship. And it was there that he was engaged to his first wife, a Somali woman called “Zeynaba Libaah”, and had a son who could live only for two weeks (The boy’s name was Muhammad Tahir and he died on his 16th day). During the Italian occupation of Ethiopia around 1940, Sheikh Muhammad Rashid moved his scholarship center to a small town of “Kooraa” on Ethio-Djibouti railway line and tutored there for some brief time.
Meanwhile, Sheikh Muhammed Rashid was informed that his own birthplace had lacked an able scholar, and famous Ulama like Sheikh Umar Aliyye summoned him to fill the gap so that he returned to “Belbeleti” and established his long-time education center.
It was in Belbeletti that the Sheikh could teach all sorts of subjects, from the major Islamic disciplines up to the Arabian and Persian antiquities, from the Greeko-Roman philosophies up to the East African and Indian Medicine, from the ethnology and history of the Oromos up to the classical Arabic Language and poetry. Many students whom he taught had witnessed his ability to deliver sermons, his deep knowledge of Islamic subjects and their interpretations, his ability to handle his students, the harmonious community that he established, and above all his humanitarian approaches and his piety.
As time passed, the fame of Sheikh Muhammed Rashid started to cross beyond the “Carcar” highlands and all of the Harerghe and since then, many students would come from Bale, Arsi and Wallo to attend his school. He could get popularity even in the countries of Djibouti, Somalia and Yemen. That was why many citizens of Djibouti and Somalia were visiting the Sheikh frequently.
Among Sheikh Muhammad Rashid’s most distinguished students, we can mention the followings.
  • Mufti Salah Ahmed: - who could become one of the early Ethiopian graduates of Al-Azhar University.
  • Sheikh Abdurrahman Hussein Mussa (Muudaa) :- Who became the President of The Supreme Council for Islamic Affairs in Ethiopia in 1990s
  • Sheikh Mohammed Rabi Sheikh Umar Aliyye
  • Haji Sa’adu Sheikh Mi’o
  • Sheikh Arabo Sheikh Yusufe
  • Sheikh Abdinur Khalid
  • Etc..

 His Latter Years and Death

When the health condition of the brilliant sheikh started to deteriorate in 1970s, he was forced to stop his teaching career that lasted for about forty years. However, he continued to play his role as a community leader, humanitarian, historian, ethnographer, traditional mediciner, “Faqih” (judge), agriculturalist and poet.
On one Monday, the 28th day of the month of Rabiul Awwal of 1409 years after Hijra (October 31, 1988 G.C or Tikimt 21, 1981 E.C.), the wise sheikh of the public had passed at his own village and engraved at a public cemetery half a mile away from his village. An approximately 5-10 thousand people attended his funeral.  Although the sheikh passed 24 years ago, the influence he left in the whole learning process of the traditional Islamic schools of the “Carcar” highlands can be felt until now.
Sheikh Muhammad Rashid had fathered many daughters and sons among whom “Ahmad Taqi” (Hundee) was the famous one.
******************************************
Afendi Muteki
Harar
May 16, 2013


(Note: This article first appeared on Wikipedia two and half years ago. What is presented here is a shortened form of the original one. You may get the full article from Wikipedia).  

 References

  1. Mohammed Hassan: The City of Harar and the Spread of Islam Among the Oromo in Hararghe, A Paper Presented on African Studies Association Annual Meeting, Philadelphia, November 1114, 1999
  2. Muhammad ibn Muhammad ibn Muhammad (a.k.a. Sheikh Muhammad Rashid Sheikh Bilal): “Al-Markabunn-Najaat ‘Alaa Kheyril Bariyyat”, unpublished Arabic Manuscript
  3. ________________: “Ragha’ibu-r-Rawwaaghib”, unpublished Arabic Manuscript
  4. Ulrich Braukämper: Islamic History and Culture in Southern Ethiopia. Collected Essays, Göttinger Studien zur Ethnologie 9, 2003 
  5. አፈንዲ ሙተቂ: ሀረር ጌይ- የአስገራሚዋ ከተማ የኢትኖግራፊ ወጎች : ሀረር፡ 2004 
  6. Interviews with Muttaqqi, Hanifa, Sadiq, Aliyuu and Iskandar, all of whom are Sheikh Muhammad Rashid’s children; Amina Ibrahim, Sheikh Muhammad Rashid’s wife; Sheikh Abdinur Kabir Khalid, a cousin of Sheikh Muhammad Rashid; Sheikh Abduljawad Umare, Sheikh Muhammad Hussein Tirmo, and Muhammad Sani Abdullahi Kalilo nephews of Sheikh Muhammad Rashid. The interviews were done at Galamso and Balbaletti Chirratti on different occasions from 1992-2006, (two of these informants, namely Sheikh Abdinur and Muhammad Sani are diseased by now)

(Note: This article first appeared on Wikipedia two and half years ago. This is shortened form of the original one. You may get the full article from Wikipedia).  

Tuesday, May 14, 2013

አሚር አብዱሸኩር ዩሱፍ- በሀረር


ከአፈንዲ ሙተቂ

    ሀረር ከ1647-1887 ዓ.ል. ድረስ በነበሩት ዓመታት ነጻ አሚሬታዊ ግዛት ነበረች። የዚህ አሚሬት መስራች ዓሊ ዳውድ የተባለ የጦር አበጋዝ ሲሆን አሚሬቱን የገዙት መሪዎች በሙሉ ከዚህ ሰው የዘር ሀረግ የተመዘዙ ናቸው። በመሆኑም ዓሊ ዳውድ በርሱ ስም የሚጠራው የሀረር የመጨረሻ ስርወ-መንግሥት (ሲልሲላ) መስራች ተደርጎ ይቆጠራል። ከዚህ የአሚር አሊ ዳውድ ሲልሲላ (Ali Ibn Dawud Dynasty) ከነገሱት የሀረር አሚሮች ስሙ ከፍ ብሎ የሚጠቀሰው መሪ አሚር አብዱሸኩር ዩሱፍ ነው። ምሁራን እንደሚናገሩት ከአሚር ኑር ሙጃሂድ ወዲህ እርሱን የሚስተካከል የሀረር ገዥ አልታየም። ይህ አሚር በስልጣን ላይ በቆየባቸው አስር ዓመታት (ከ1782-1792) እጅግ ስኬታማ ስራዎችን መስራቱ ተጽፏል።   

     አሚር አብዱሸኩር በስልጣን ላይ በቆየበት ዘመን ከፈጸማቸው ታላላቅ ተግባራት መካከል
·        በሀረር አሚሬትና በዙሪያው በሚኖሩት የኦሮሞ ማህበረሰቦች መካከል ያለውን ግንኙነት በሰላማዊና ጠንካራ መሰረት ላይ ማቆሙ
·        ልዩ ልዩ የትምህርት ተቋማትን በምስራቅ ኢትዮጵያ የተለያዩ ቦታዎች ማቋቋሙ
·        በአሚሬቱ መንግስት አወቃቀርና አሰራር ላይ ከፍተኛ የማሻሻያ እርምጃዎችን መውሰዱ እና እንደ ዲዋን (የአሚሬቱ ጽ/ቤት) እና ሲጂል (ሬጅስትራር) ያሉ ተቋማትን መመስረቱ
·        በእንፉቅቅ ሲጓዝ የነበረውን የሀረር ኢኮኖሚ ለማነቃቃት በወሰደው ቀረጥን የመቀነስ እርምጃ ሳቢያ የንግድ ፍሰቱ (trade volume) ከበፊቱ ሀያ እጥፍ ያህል ማደጉ
·        በሀረር ህዝብና በጎረቤት ማህበረሰቦቹ ዘንድ ያለው ተቀባይነት ከፍ ሲልም በባሌ (ዲሬ ሼኽ ሁሴን) የሚገኘውን መስጊድ ማሰራቱ
·        በኢፋት (ምስራቅ ሸዋ) የሚገኙትን አልዩ አምባና ሳር አምባ የሚባሉ የንግድ ማዕከሎችን በአሚሬቱ ስር ማስገባቱ ይጠቀሳሉ።
   
   አሚር አብዱ ሸኩር በዘመኑ ከነበሩት የአፍሪቃ ቀንድ አጼያዊና አካባቢያዊ ገዥዎች በበለጠ ሁኔታ ስሙን ከፍ ያደረገለትን ተግባር የፈጸመው በ1788 ዓ.ል. ነው። ይኸውም ከሶስት መቶ ዓመታት በፊት ጠፍቶ የነበረው የሀረር ገንዘብ የመስራት ጥበብ ዳግም እንዲያንሰራራ ማድረጉ ነው። በዚህም የሀረር አሚሬት በዘመኑ በራሱ ገንዘብ የሚገበያይ ብቸኛው የምስራቅ አፍሪቃ መንግሥት እንዲሆን አስችሏል (በዚያ ዘመን በአፍሪቃ ቀንድ ከነበሩት ሌሎች መንግሥታትና የአካባቢ አስተዳደሮች መካከል ከፊሎቹ በግብጽና በዐረቢያ ገንዘቦች ይገበያዩ ነበር፤ በተቀሩት ግዛቶች የሚኖሩት ህዝቦች ሸቀጥን በሸቀጥ ይለውጡ ነበር)።
  
    አሚር አብዱሸኩር በስራ ላይ ያዋለው ገንዘብ "አሽራፊ" የሚባል ሲሆን ይህም "መሐለቅ" በተሰኙ ሀያ ሁለት ሽርፍራፊዎች ይመነዘራል፡፡ ሰር ሪቻርድ በርተን ሀረርን በጎበኘበት ዓመት (1854) ያየውን ገንዘብ ሲገልጽ ገንዘቡ በአንድ በኩል ዷሪበተል ሀረር (የሀረር ገንዘብ) የሚል ጽሁፍ የያዘ ሲሆን በሌላ ጎኑ ደግሞ 1248 ዓመተ ሂጅራ የሚል ካሌንደር ተጽፎበታል ብሏል (1248 ዓመተ ሂጅራ የሚለው ገንዘቡ የታተመበት ዘመን ነው።   
******************************************
  
  ከላይ እንደጠቀስኩት አሚር አብሸኩር ዩሱፍ በሀረርና በአካባቢው ማህበረሰቦች መካከል ጠንካራ የኢኮኖሚና የማህበራዊ ትስስርን ለመፍጠር ችሎ ነበር። በመሆኑም ከ19ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ጀምሮ በሀረር ዙሪያ ለነበሩት የኦሮሞና የሶማሊ ማህበረሰቦች የጎሳ መሪዎችን ሹመት የሚያጸድቀው የሀረሩ አሚር ነው። ለምሳሌ በሀረርጌ ኦሮሞ ህዝብ ዘንድ እስካሁን ድረስ የሚታወቁት ደሚን (ለነገድ መሪ የሚሰጥ) እና ገራድ (ለአንድ መንደር መሪ የሚሰጥ) የሚባሉት የማዕረግ ስሞች ከዚያ ዘመን የተወረሱ ናቸው።
    
  እነዚህ የጎሳ መሪዎች በየወረዳዎቻቸውና በየመንደሮቻቸው መፍትሔ ሊያበጁላቸው ያልቻሏቸውን የፍትሐ ብሄር ክርክሮች ወደ ሀረሩ አሚር ያስተላልፋሉ። የጎሳ መሪዎቹ በሚሰጡት ፍርድ ያልረካ ተሟጋችም እንደዚሁ ለሀረሩ አሚር ይግባኝ ይል ነበር።
******************************************
(አፈንዲ ሙተቂ: ሀረር ጌይ- የአስገራሚዋ ከተማ የኢትኖግራፊ ወጎች : ገጽ 171 እና ገጽ 224 )


References፡
1.     Mohammed Hassan: The City of Harar and the Spread of Islam among the Oromo in Harerghe 1999: pp 30-38፡
  1. Richard F. Burton፡ First Footsteps in East Africa, 1856, pp 345
3.     Ulrich Braukamper: Islamic History and Culture in Southern Ethiopia: 2004: pp 129-142 
4.     የሀረሪ አመጽ፡ 2000፡ ገጽ 26-27


Sunday, May 12, 2013

“አሚር ኑር ሙጃሂድ” እና “ጁገል” (ጀጎል)



 ጸሓፊ፡- አፈንዲ ሙተቂ

  የሀረር ከተማን ጥንታዊ ክፍል ለአምስት ምዕተ ዓመታት ከቦ የሚታየውን የጁገል (ጀጎል) ግንብ ያሰራው አሚር ኑር ሙጃሂድ ነው። የአሚር ኑር አባት ከኢማም አሕመድ ኢብራሂም አል-ጛዚ (ግራኝ) ሚኒስትሮች መካከል አንዱ የነበረው ወዚር ሙጃሂድ ዓሊ ሲሆን ይህ ሰው ኢማሙ ሐበሻን ለማቅናት ባደረገው ታላቅ ዘመቻ ውስጥ ቁልፍ ሚና ነበረው። በአንድ ወቅትም የቤጌምድር (ጎንደር) አስተዳዳሪ ሆኗል።
   የአሚር ኑር እናት የኢማም አሕመድ (ግራኝ) እህት ናት። ኢማሙ ከመሞቱ በፊት አሚር ኑርን በጣም ይወደውና  ከሌሎች ልጆችም የበለጠ ያቀርበው እንደነበር መረጃዎች ይጠቁማሉ። በዚህም የተነሳ አሚር ኑር ዘወትር ከኢማሙ አጠገብ አይጠፋም ነበር።
    ኢማም አሕመድ በ1543 ዓ.ል. በዘንተራ (ወይና ደጋ) ጦርነት ሲገደል አሚር ኑር ከዲል ወንበራ (የኢማሙ ሚስት) ጋር  በመሆን አስከሬኑን ካስቀበረ በኋላ ወደ ሀረር ተመለሰ። ከጥቂት ቆይታ በኋላ ዲል ወንበራን ለጋብቻ ሲጠይቃት የአጎትህን ደም ከተበቀልክልኝ ብቻ ነው የምታገባኝ አለችው። አሚር ኑርም ቅድመ ሁኔታውን ተቀብሎ ከአጼ ገላውዴዎስ ጋር ለመጋጠም ወደ ፈጠጋር (መካከለኛው ኢትዮጵያ) ዘመተ። ከአጼው ጋር ባደረገው ውጊያም በለስ ቀንቶት ድል አደረገ። አጼ ገላውዴዎስም በውጊያው ላይ ሞተ።
  አሚር ኑር በድል አድራጊነት ወደ ሀረር ሲገባ ከተማው በከፊል ተቃጥሎና ሱልጣን በረካት ዑመርዲን የሚባለውን የወላስማ ገዥ ጨምሮ በርካታ ሰዎች ተገድለው ጠበቁት። ይህንን ውድመት በከተማዋ ላይ ያደረሰው ራስ ሐመልማል የሚባለው የአጼ ገላውዴዎስ የጦር አበጋዝ (የአጼው የአጎት ልጅ) ነበር። አሚር ኑር የከተማዋን መቃጠል ሲያይ አንድ ነገር ማድረግ እንዳለበት አሰበና የከተማዋን ህዝብ ጌይ ሐምቡርጢ (የሀረር እምብርት) በሚባለው አካባቢ ለስብሰባ ጠራ። ከዚያምእንደዚህ ዓይነቱ ድንገተኛ ጥቃት ከተማችንን እንዳያጠፋት ለወደፊቱ ምን ማድረግ አለብን? የሚል ጥያቄ አቀረበ።
   እያንዳንዱ የስብሰባ ተሳታፊ የመሰለውን ተናገረ። አንዳንዶች የከተማዋን በቃ በእጥፍ መጨመር ይበጃል የሚል አስተያየት ሰጡ። ከፊሉም በርካታ መድፎችን ገዝተን በከተማዋ ዙሪያ ብናስቀምጣቸው ይሻላል አሉ። ይሁንና እነዚህ ሁሉ ለአሚር ኑር አልጣሙትም። በመጨረሻም ሸሪፍ አይደሩስ የሚባል ሰው ተነስቶ ከተማዋ ዙሪያ የግንብ አጥር ብንገባ ይሻላል በማለት ተናገረ። አሚር ኑርም በዚህኛው አስተያየት ስምምነቱን በመግለጽ ሁሉም የከተማዋ ነዋሪ ለሃሳቡ ተፈጻሚነት እንዲረባረብ ተዕዛዝ አስተላለፈ። በዚህም መነሻነት ዛሬ ጁገል (ጀጎል) የሚባለው የከተማዋ ግንብ ተወለደ።
  *****  *****  *****
  አሚር ኑር ጁገልን ያስገነባበት ዘዴ በሽማግሌዎች አንደበት ሲነገር በጣም ያስደምማል። በዚህ ላይ የሀረር ከተማ ታሪክ አዋቂዎች ያጫወቱኝን ወግ ከታች አወጋችኋለሁ። ወደዚያ ከመግባቴ በፊት ደግሞ ጁገል የማንንም አድናቆት የሚስብበትን አንዳንድ ውብ ገጽታዎቹን ዘርዘር ላድርግላችሁ፡፡
   ጁገል በሌሎች ስፍራዎች ከምናውቀው ማንኛውም ግንብ ጋር የማይመሳሰል መሆኑ የመጀመሪያው አስደናቂ ገጽታው ነው፡፡ ንድፉም ሆነ ኪነ-ህንጻው በየትኛውም ሀገር ካለ ተነጻጻሪ ግንባታ ጋር አይመሳሰልም፡፡ በሁለተኛ ደረጃም ጁገል ሙሉ በሙሉ ሀገር በቀል (domestic) ግብአቶችን ብቻ በመጠቀም የተሰራ መሆኑም ያስደንቃል፡፡ ከውጪ ሀገር የመጣ ብረትም ሆነ አርማታ፣ ሲሚንቶም ሆነ ገረጋንቲ  አይታይበትም (በምዕራባዊ ክፍሉ ላይ ጣሊያኖች በከፊሉ ከሰሩት የማሰማመሪያ ስራ በስተቀር)።
  ሶስተኛው ደግሞ የጭቃው ጉዳይ ነው፡፡ በጭቃና በድንጋይ ብቻ የተገነባ ግንብ በዝናብና በፀሀይ ሐሩር እንዳይፈራርስ የማጠናከሪያ ድጋፍ ይሻል፡፡ ቢያንስ ቢያንስ ተለስኖ በአሸዋ ይገረፋል፡፡ ጁገል ግን ልስንም ሆነ ግርፍ ሳይኖረው እስከ ዘመናችን ድረስ ቆይቷል (ከዚህ ጀርባ ያለውን ሚስጢር ከወደታች ትረዳላችሁ)።
  ጁገል በግንባታ ዘመኑ (16ኛው ክፍለ ዘመን አጋማሽ) የነበረውን የምህንድስና ዕውቀት የሚናገር መሆኑም አራተኛው አስደናቂ ገጽታው ነው። ይህንን ለመረዳት ካሻችሁ ግንቡን በአትኩሮት ማየት ይጠበቅባችኋል፡፡ ለዚህም አንድ ምሳሌ ልስጣችሁ፡፡
   ጁገል የተገነባው ለጥ ባለ (ሜዳማ) መሬት ላይ አይደለም፡፡ ግንቡን መሀል ለመሀል ሰንጥቆ ከሚያልፈውና አሚር ኡጋ (የአሚር መንገድ) ከሚባለው ጎዳና ወዲያና ወዲህ ያለው የጁገል ውስጣዊ ከተማ በሙሉ አቀበትና ቁልቁለት ነው፡፡ በግንቡ ውስጥ ያሉት ቤቶችና መንገዶችም በዚህ ወጣ ገባ መሬት ላይ ነው የተደረደሩት፡፡ ታዲያ ከፍታውን ስትወጡና ስትወርዱ ዝናብ በሚጥልበት ወቅት የሚወርደው ጎርፍ ከግንቡ ውስጥ እንዴት ይወጣ ይሆን? የሚል ጥያቄ በአእምሮአችሁ መመላለሱ አይቀርም፡፡ የዚህን ጥያቄ ምላሽ በፍጥነት ማግኘት ካሻችሁ ግንቡን ከውጪ በኩል ማሰስ ይጠበቅባችኋል፡፡ ይህንን ወስናችሁ አሰሳችሁን በምታካሄዱበት ወቅት በጥቂት ሜትሮች የተራራቁ ቀዳዳዎችን ከግንቡ የታችኛው ጠርዝ ስር ትመለከታላችሁ። ቀዳዳዎቹ በክረምትም ሆነ በበጋ ፍሳሽ ስለማይታጣባቸው አገልግሎታቸውን ለማወቅ ነጋሪ አያሻችሁም፡፡ 
  አዎን! ከጁገል የሚፈሰውን ጎርፍና ከየቤቱ የሚወጣውን እጣቢ የሚያስወግዱት እነኝህ ቀዳዳዎች ናቸው፡፡ ሀረሪዎች ቀዳዳዎቹን ወራበ ኑዱል በማለት ይጠሯቸዋል፡፡ የጅብ ቀዳዳ እንደማለት ነው፡፡ ከጅብ ጋር ምን አገናኛቸውና ነው እንዲህ የተባሉት? ማለታችሁ አይቀርም መቼስ! እኔም ስያሜውን ስሰማ ግርታን ፈጥሮብኝ ነበር፡፡
   ሀረሪ ወዳጆቼ እንዳጫወቱኝና በዶ/ር ካሚላ ጊብ ከተዘጋጀው ጥናታዊ ጽሁፍ እንደተረዳሁት በአንድ ወቅት ጅቦች በነዚህ ቀዳዳዎች ወደ ጁገል ይገቡና አሰስ ገሰሱን ይለቃቅሙ ነበር፡፡ በዚህ ዘመን በቀዳዳዎቹ ወደ ጁገል የሚገባ  ወራባ (ጅብ) ባይኖርም የቀዳዳዎቹ ስም አልተቀየረም፡፡  
*****  *****  *****
 አሁን ከላይ የጠቀስኩትን የጁገል ግንባታ ጥበብ በትንሹ ላጫውታችሁ፡፡
  ጁገል የተገነባበት የድንጋይ አይነት "ሐሺ ኡን" ይባላል፡፡ ይህም በአማርኛ ቋንቋ የበሃ ድንጋይ ተብሎ የሚጠራው ነው፡፡ የሀረሪ  ሽማግሌዎች ሐሺ ኡን በጣም ቀለል ያለ በመሆኑ ለግንባታው እንደተመረጠ ያስረዳሉ፡፡ ይህም ሲባል ግንቡ ከተገነባ በኋላ ግድግዳው ሚዛኑን መጠበቅ አቅቶት እንዳይወድቅ ይታደገዋል ለማለት ነው፡፡
   ግንቡ የተገነባባቸው ድንጋዮች በመጠናቸው ተነባብረዋል፡፡ ማለትም ወደ ግንቡ መሰረት ተጠግተው ያሉት ድንጋዮች ተለቅ ይላሉ፡፡ የግንቡ ከፍታ ሲጨምር የድንጋዮቹ መጠንም እያነሰ ይሄዳል፡፡ በሁለት ትልልቅ ድንጋዮች መካከል ያለ ማንኛውም ክፍተት በአነስተኛ (ቁርጥራጭ) ድንጋዮች ተከድኗል:: ግንቡን ስትጠጉት ከድንጋይ በተጨማሪ የጣውላ ግንዲላዎች በድንጋዮቹ መካከል ተዘርግተው ትመለከታላችሁ። የሀረሪ ምሁራንና ሽማግሌዎች እንደሚናገሩት እነዚህ ጣውላዎች የግንቡን ውሃ ልክ የማስጠበቅ ሚና አላቸው።
   ከላይ እንደገለጽኩት ድንጋዮቹ በጭቃ ብቻ ነው የተጣበቁት፡፡ ጭቃው ግን ተራ ጭቃ እንዳይመስላችሁ፡፡ ይህንን መጽሐፍ በምጽፍበት ወቅት ትልቅ የመረጃ ምንጭ ሆነው የረዱኝ የሀረሪ ባህልና ታሪክ አዋቂ አቶ አብዱሰመድ ኢድሪስ እንደነገሩኝ ጭቃው ለሁለት ወራት እንዲብላላ ተደርጓል።
   ጭቃው የተዘጋጀበትን የአፈር ዓይነት ስታዩት በብዙ አካባቢዎች በስፋት የሚታወቀው ቀይ (መረሬ) አፈር ሊመስላችሁ ይችላል፡፡ አቶ አብዱሰመድ እንዳጫወቱኝ ይህኛው (ጁገል የተገነባበት) የአፈር አይነት ጀጀባ ይባላል። ግንቡ ተገንብቶ ካበቃ በኋላም የላይኛው ጠርዙ በራሳ በተሰኘ ሌላ የአፈር አይነት ተደምድሟል፡፡ ይህም የተደረገው በራሳ ሁለት ጥቅሞች ስላሉት ነው፡፡
   አንደኛ በራሳ አንዳች ነገር ቢዘራበት አያበቅልም። በመሆኑም ወፍ ዘራሽ አረምም ሆነ ሳር በግንቡ ጫፍ ላይ እየበቀለ ግንቡን ለጉዳት የሚዳርግበት ዕድል አነስተኛ ነው፡፡ ሁለተኛ በራሳ በዝናብ ጊዜ የሚወርደው ውሃ ወደ ውስጥ እየሰረገ በግንቡ ላይ አደጋ እንዳያደርስ ይታደገዋል (አፈሩ ዉሃ አያስተላልፍምና)። ታዲያ ሌሎች አደጋዎችን ለማስቀረትስ ምን ተደርጎ ነበር? በማለት ጠይቄም ነበር፡፡ አቶ አብዱሰመድ ኢድሪስ ጥያቄዬን የመለሱት አንድ ምሳሌ በመውሰድ ነው፡፡
   ሰዎች ለፍተው የገነቡትን ቤትና ሌሎችንም ግንባታዎች ከሚተናኮሉ ፍጡራን መካከል አንዱ ምስጥ ነው፡፡ ይህ ተራ የሚመስለው ትንሽዬ ፍጡር በአፈር የተሰራ ነገር ሲገጥመው በቀላሉ ዶግ አመድ የማድረግ ችሎታን ተክኗል። ታዲያ አቶ ምስጥ ጁገልን ወርሮ አደጋ እንዳያደርስበት የጥንቷ ሀረር ጌይ የግንባታ ሙያተኞች አስደናቂ ዘዴ ነበር የተጠቀሙት፡፡     
   ሽማግሌዎችና ታሪክ አዋቂዎች እንደሚናገሩት ምስጥ በእጅጉ የሚፈራው ዘመሚት (በእንግሊዝኛው አጠራር red ant) የሚባለውን ፍጥረት ነው። ስለዚህ ምስጥን ከጁገል አካባቢ ለማባረር ተመራጩ ዘዴ ዘመሚትን መጥራት ነበር፡፡ ይህንን ለማሳካት የተወሰደው እርምጃም ዘመሚቱ የሚወደውን እርጥብ አጥንት በግንቡ ዙሪያ በብዛት መቅበር ነው፡፡
   የዘመሚት መንጋ አጥንቱን ለመውረር በሚመጣበት ጊዜ የምስጥ መንጋ በስፍራው ሲክለፈለፍ ከታየው አጥንቱን ይተውና በምስጡ ላይ ይዘምታል፡፡ ከምስጦቹ ውስጥ በዘመሚት የተበላው ተበልቶ ከጥቃቱ የተረፈውም እግሬ አውጪኝ ብሎ ይፈረጥጣል። ምን ይሄ ብቻ! ምስጥ የሚባል ፍጥረት ዳግመኛ ወደዚያ አካባቢ ለመምጣት አይቃጣም፡፡
     ሀረሪ ሽማግሌዎች እንደሚናገሩት ይህ ተግባር የአንድ ወቅት ኩነት ብቻ ሳይሆን በተደጋጋሚ ጊዜያት ተፈጽሟል። ግንቡ በተገነባባቸው የመጀመሪያዎቹ ዓመታት ውስጥ በግንቡ ዙሪያ ፍተሻ ይካሄድና ምስጥ መሳይ ነገር ከተገኘ ከላይ በገለጽኩት መንገድ ዘመሚት ይጠራበት ነበር። ይሁንና ይህ ድርጊት ከተወሰኑ ዓመታት በኋላ ቆሟል። ምክንያቱም ጭቃው በደንብ ድርቅ ብሎ ከጠነከረ በኋላ በምስጥ ይበላል ተብሎ ስለማይታሰብ ነው (ምስጥ አዳዲስ የቤት ግድግዳዎችን እንጂ የድሮ ቤቶችን እንደማያጠቃ ልብ ይሏል)።
*****  *****  *****
   የሀረሩ የጀጎል ግንብ (በሀረሪዎች አጠራር ጁገል) የተሰራበት ጥበብ ከብዙ በጥቂቱ ይህንን ይመስላል። በነገራችን ላይ አሚር ኑር ግንቡን አሰርቶ ካጠናቀቀ ከሁለት ዓመታት በኋላ ሞቷል። አሚሩ የሞተው በ1567 ዓ.ል. የአፍሪቃ ቀንድ ሀገራትን በከፍተኛ ሁኔታ ባጠቃው ታላቅ ረሃብና እርሱንም ተከትሎ በተከሰተው ወረርሽኝ ወቅት ነው። በዚያ አስከፊ የችጋር ወቅት ሰው ሰውን እስከ መብላት እንደደረሰ የታሪክ ድርሳናት ያወሳሉ። ይሁንና ዲል ወንበራ (የአሚር ኑር ባለቤት) ከዚያ መቅሰፍት ተርፋ ከአሚሩ በኋላ ለብዙ ዓመት ኖራለች። ከሞተችም በኋላ ከምትወደው ባለቤቷ ከአሚር ኑር አጠገብ ተቀብራለች።
  አሚር ኑር ጥንት ሞቷል። ሆኖም ጁገልን የመሰለ ድንቅ ማስታወሻ ትቶልናል። ይህ ግንብ ዛሬም እንደ ጥንቱ ሳይቀየር አለ። ግርማ ሞገስን ተላብሶ በከተማዋ መሃል ላይ ቀጥ ብሎ ቆሟል። እስከ አሁኑ ደቂቃ ድረስ የአሚር ኑርን ታሪክ ይናገራል።
*****  *****  *****
(አፈንዲ ሙተቂ፡ ሀረር ጌይ-የአስገራሚዋ ከተማ የኢትኖግራፊ ወጎች፡ 2004፡ ገጽ  129-134)